Kadınların 12 ovulasyon döneminde, korunmasız ve düzenli olarak cinsel ilişkiye girilmesine rağmen gebeliğin oluşmaması durumu infertilite veya kısırlık olarak adlandırılır. 1 yıllık süre infertiliteden bahsetmek için önemli bir kriter olsa da kadınların yaşının 35 ve üzerinde olması hâlinde 12 ayın 6 ay olarak düşünülmesi gerekir. Gebeliğin oluşmaması kısırlıkta tek etken değildir, tekrarlayan düşükler de infertiliteyi gündeme getirir. 1
Kısırlık son derece yaygındır, yaklaşık her 6 çiftten 1’inin çocuk sahibi olamadığı tahmin edilmektedir.2 Kadın kaynaklı, erkek kaynaklı ya da hem kadın hem de erkek kaynaklı olarak görülebilen infertilite son derece karmaşık olabilen, gelişmiş tanı yöntemleri ile teşhisi mümkün olsa da bazı durumlarda nedeni belirlenemeyen bir sağlık sorunudur.
Dolayısıyla kadın üreme sistemi hakkında genel bir bilgiye sahip olmak “kadın kaynaklı infertilite nedir?” sorusunun yanıtlarının daha iyi anlaşılmasını kolaylaştırır.
Kadınlar, erkeklerden farklı olarak yumurta rezervleri ile dünyaya gelirler. Ergenlik döneminden itibaren her 21-35 günde bir yumurtalıklardaki yumurta hücresi olgunlaşır, olgunlaşan yumurtanın içerisinde bulunduğu folikül çatlar ve yumurta fallop tüplerine doğru ilerler. Fallop tüplerinde sperm ile karşılaşması halinde döllenme meydana gelebilir. Döllenmenin meydana gelmediği durumda yumurta rahme doğru ilerlemeye devam eder ve kalınlaşan rahim dokusuyla vajinal yoldan vücut dışarısına atılarak âdet kanaması veya regl olarak adlandırılan menstrual periyot yaşanır.
Kadın kaynaklı kısırlık, bu döngüde yaşanabilen bir sorunun veya aksaklığın neticesinde gündeme gelir. Bu aksaklıklar bizi “Kadın kaynaklı kısırlık nedenleri nelerdir?” sorusuna yönlendirir.
Dünya Sağlık Örgütü tarafından gerçekleştirilen çok uluslu bir çalışmada infertil çiftlerin %37’sinin nedeninin kadın kaynaklı kısırlık olduğu sonuçları gösterildi. Aynı çalışmada kadın infertilitesinin en yaygın ve tanımlanabilir faktörleri de incelendi. Çalışmaya katılan infertil kadınların %25’inde yumurtlama bozuklukları, %15’inde endometriozis, %12’sinde pelvik yapışıklıklar, %11’inde tüp tıkanıklıkları, %11’inde tıkanıklık harici tüp ve rahim bozuklukları ve %7’sinde ise hiperprolaktinemi (prolaktin hormonu fazlalığı) teşhis edildi. 3
Yapılan birçok çalışmanın sonuçları da benzer bulgulara sahip. Kadınlarda yaygın görülen infertilite nedenlerinin şu şekilde sıralanması mümkün:
Ergenlik döneminden menopoza kadar devam eden süreçte, genellikle her ay bir kez, bir sonraki adet döneminden yaklaşık iki hafta önce gerçekleşen yumurtlama 16 – 32 saat sürebilir. Yumurtalıklardaki yumurta hücresinin olgunlaşması, folikülün yırtılması ve yumurtanın fallop tüplerine doğru ilerlemesiyle sonuçlanan yumurtlama beynin hipotalamus ve hipofiz bezinin birlikte çalışması sonucu salınan hormonlar sayesinde gerçekleşir.4 Hormon salınımında sorun olması adet düzensizliğine yol açabilir ve bu durum gebeliğin önündeki engellerden biridir.
Kadın kaynaklı kısırlık teşhislerinin %40 gibi yüksek bir oranında karşımıza çıkan yumurtlama sorunlarının ardında farklı nedenler olabilir. Primer yumurtalık yetmezliği, Polikistik Over Sendromu (PKOS), yaşın ilerlemesi ile birlikte yumurtalık rezervinin azalması ve/veya yumurta kalitesinin düşmesi, az önce belirtildiği gibi hormonal nedenler ve yaşam tarzı gibi çeşitli unsurlar yumurtlama sorunlarına ve infertiliteye yol açabilir.5
Kadın üreme sistemindeki yapısal sorunlar, kadınlarda infertilite nedenleri arasında yer alır. Fallop tüplerinde ve/veya rahimdeki anomalileri ifade eder.
Örneğin fallop tüplerinde tıkanıklık bulunması yumurtlama sonrası yumurtanın rahme yolculuğunu ve sperm ile buluşmasını fiziksel olarak imkânsız hale getirebilir. Aynı zamanda rahimdeki yapısal anomaliler embriyo implantasyonuna engel olabilir. Kadın üreme sisteminde kısırlık ile ilişkilendirilen yapısal sorunları şu şekilde sıralayabiliriz:
Endometriozis: Embriyonun tutunduğu ve fetüsün büyüdüğü rahmi etkileyen Endometriozis, rahmi kaplayan dokunun genellikle yumurtalıklarda, fallop tüplerinde, rahim arkasında, bağırsaklarda veya mesanede büyümesi ile karakterize bir hastalıktır. Şiddetli adet ağrılarına, şiddetli kanamaya ve infertiliteye yol açabilir.
Tüp Tıkanıklıkları: Yumurtalıklarla rahmi birbirine bağlayan kadın üreme organları fallop tüpleri olarak adlandırılır. Temel görevleri yumurtalıklardan salınan yumurtayı rahme taşımaktadır. Tüplerin yara dokusu, pelvik adezyonlar, cinsel yolla bulaşan hastalıklar, dış gebelik geçmişi, pelvik inflamatuar hastalık, hidrosalpinks, enfeksiyonlar veya endometriozis nedeniyle tıkanması sonucunda spermlerin yumurtayla buluşması da yumurtanın rahme ilerlemesi de fizyolojik olarak mümkün olmaz.6
Rahim Fibroidleri: Üreme çağındaki kadınlarda en sık görülen iyi huylu tümörlerdir. Rahim duvarı çevresinde veya rahim içerisinde kas ve farklı dokulardan oluşabilen bu yapıların nedenleri kesin şekilde bilinmemekle birlikte fazla kilo ve ırksal özelliklerin risk faktörleri arasında yer aldığı kabul edilir. Erken doğum, tekrarlayan düşükler, infertilite gibi şikâyetlere neden olabilirler.7
Polipler: Rahmin iç yüzeyinde kanserli olmayan büyümelerdir. Rahmin işlevine etki edebilen poliplerin büyüklüğü ve konumu doğrultusunda gebelik oluşumuna engel olmaları mümkündür.
Kadınlarda infertiliteye neden olabilen üreme sistemi yapısal sorunları arasında rahim şeklindeki anomaliler de bulunur. Rahimlerin yapısal olarak farklılık göstermesi embriyo implantasyonu ve gebeliğin devamlılığı için engel teşkil edebilir. Aynı zamanda yaralanmalar, enfeksiyonlar ve geçirilen cerrahiler nedeniyle rahimde meydana gelen skar oluşumları düşük riskini artırabildiği gibi, implantasyonu engelleyerek infertilite nedenine dönüşebilir.
Sayılan tüm bu kadın kaynaklı kısırlık nedenleri haricinde kadın kaynaklı infertiliteye yol açabilen risk faktörlerinin bulunduğu bilinmektedir.
Birçok farklı unsur, kadın kaynaklı kısırlık riskinin artmasında rol oynayabilir:
Dünyaya yumurta rezervleri ile gelen kadınların yaşları ilerledikçe gebelik ihtimalleri azalır. Kadın kısırlığında son derece yaygın bir risk faktörü olan yaşın ilerlemesi yumurta sayısının azalması, yumurta kalitesinin düşmesi ve diğer sağlık sorunları ile ilişkilendirilir.
Amerika Birleşik Devletleri’nde the National Survey of Family Growth tarafından 12 bin kadının katılımıyla gerçekleştirilen bir çalışmada;
Kısırlık oranlarının çevresel ve sosyo ekonomik etmenlere bağlı olarak da değişebileceği; Doğu Avrupa, Kuzey Afrika ve Orta Doğu coğrafyasında kadın kaynaklı kısırlık oranlarının daha fazla olduğu gösterilmiştir.8
35 yaşın altında, 12 ay boyunca korunmasız cinsel ilişkiye girilmesine rağmen gebeliğin oluşmaması durumunda kadın hastalıkları ve doğum uzmanlarına muayene olunması gerekir. 35 yaşın üzerinde 40 yaşın altında olunduğunda hekimlere başvurmak için 6 ay beklenmesi önerilir.
İnfertilite teşhisi salt kadın kaynaklı kısırlığın nedenlerinin belirlenmeye çalıştığı bir süreç değildir, çiftlerin eş zamanlı değerlendirilmesi ve elde edilen sonuçlar doğrultusunda çifte özel tedavi planlaması yapılması gerekir.
Kadınlarda infertilite değerlendirilmesinde çeşitli testlere ve görüntüleme yöntemlerine başvurulabilir.
Tam bir fiziksel muayene, PAP Smear testi, pelvik muayene, pelvik bölge ultrasonu ve meme muayenesi ilk adım olarak gerçekleştirilir. Tüm bunlara ek olarak kan testleri ve çeşitli görüntüleme yöntemlerine de başvurulması gerekebilir.
Kan Testleri: Laboratuvar testlerinin türü sağlık geçmişi ve hekimin uygunluğuna karar verdiği alanlarda uygulanabilir. Tiroit testi, yumurtalık rezervi testleri ve hormon testleri sıklıkla uygulanan kan testleri arasında yer alır.
HSG: Histerosalpingografi sırasında rahim içerisindeki sorunların varlığının araştırılması için rahme kontrastlı bir sıvı enjeksiyonu gerçekleştirilerek röntgen çekilir. Test sırasında fallop tüplerindeki olası tıkanıklıkların teşhis edilmesi de mümkündür. HSG’ye ek olarak sonohisterogram veya histeroskopi yapılması da gerekebilir.
Yumurtalık Rezervi Testi: Yumurtlama için yumurtaların miktarını ve kalitesini belirlemeye yardımcı olan testtir. Bu kapsamda FSH, Estradiol ve AMH (Antimüllerian hormon) kan testleri yapılabilir.
Yapılan tetkikleri sonrasında laparoskopiye ve genetik testlere de başvurulması mümkündür.9
Kadınlarda infertilite tedavisi yapılan test ve başvurulan görüntüleme yöntemlerinin sonuçları doğrultusunda farklı şekillerde planlanabilir;
Çiftlerin birlikte değerlendirilmesi sonucu aşılama veya tüp bebek tedavilerinin önerilmesi mümkündür. Günümüzde gelişen tıbbi teknolojiler ve ilerleyen teknikler sayesinde çift özelinde belirlenen yardımcı üreme teknikleri ile son derece başarılı sonuçların alınması mümkündür. Testlerin sonuçları, çiftlerin ne zamandır gebelik haberi alamadığı, kadın ve erkeğin yaşı, kadın ve erkeğin genel sağlık durumu ve çiftlerin tercihleri tedavi sürecinin şekillendirilmesinde rol oynar.10
1 https://medlineplus.gov/femaleinfertility.html
2 https://americanpregnancy.org/getting-pregnant/female-infertility/
3 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK556033/
4 https://www.betterhealth.vic.gov.au/health/conditionsandtreatments/infertility-in-women
5 https://www.nichd.nih.gov/health/topics/infertility/conditioninfo/causes/causes-female
6 https://www.healthline.com/health/womens-health/blocked-fallopian-tubes#pregnancy
7 https://www.cdc.gov/reproductivehealth/womensrh/healthconcerns.html
8 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK556033/#
9 https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/female-infertility/diagnosis-treatment/drc-20354313
10 https://www.womenshealth.gov/a-z-topics/infertility
