İnfertilite tanısı konan çiftlerin çocuk sahibi olabilmeleri adına değerlendirebilecekleri yardımcı üreme tekniklerinden biri tüp bebek tedavisidir. Tüp bebek tedavisi aşamalardan oluşan; aşamaların çiftler özelinde ek tedavilerle desteklenebileceği bir süreç olma özelliği taşır. Temelinde kadından alınan yumurta hücreleri ile erkeklerden alınan sperm hücrelerinin vücut dışarısında, kontrollü laboratuvar ortamında döllenmesi ve oluşan embriyonun rahme transferi prensibiyle gerçekleştirilir.2 Tüp bebek tedavisinde embriyo oluşumu için spermlerin ve yumurtanın bir araya getirilmesi geleneksel tüp bebek tedavisi; en kaliteli spermin yumurta içerisine enjekte edilmesi ICSI olarak adlandırılır.

1 https://www.nhs.uk/conditions/ivf/

Tüp bebek tedavisi yaygın olarak tercih edilen yardımcı üreme teknikleri arasında yer alsa da her çift için uygun olmayabilir. Yumurtlama işlevini kaybeden, menopoz dönemine girmiş, rahmi alınmış kadınlarda; uygulanan farklı tedavi ve cerrahi tekniklere rağmen sperm hücresi bulunmayan erkeklerde tüp bebek tedavisi uygulanamaz. 

Kadın kaynaklı kısırlık dendiğinde akla ilk olarak yumurta rezervlerinin azalması gelse de yumurta kalitesinin azalması da son derece önemli bir unsurdur. Yumurta kalitesi birçok farklı nedenle azalabilir. Yaşın ilerlemesi yumurta kalitesini etkileyen en önemli nedenlerin başında gelir. Kadınlarda yumurta sayısı ve yumurta kalitesi 30’lu yaşlardan itibaren azalmaya başlar. Bu azalma 40’lı yaşlardan sonra çok hızlı gerçekleşir.1  Yumurta kalitesinde yaşla birlikte strese maruz kalma, sigara kullanımı, aşırı kilo, hareketsizlik gibi yaşam tarzı seçimleri de düşüşe neden olabilir. 

1 https://www.msdmanuals.com/home/women-s-health-issues/infertility/problems-with-eggs

Stres bireylerin fiziksel ve ruhsal durumunu etkileyen bir durumdur. Kadın üreme sisteminin fonksiyonları ile stres arasında da önemli bir bağlantı bulunur. Stresin kadın üreme sistemini yumurtalık, folikül ve oosit seviyesinde etkileyebildiği bilinmektedir. Kortizol gibi artan stres hormonlarının östradiol üretimini azaltarak oosit kalitesinde düşüşe neden olabildiği kabul edilmektedir.1

1 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4812655/

Seçilmiş en kaliteli sperm hücresinin, ince cam bir iğnenin içerisine alınması ve mikroskop kullanılarak yumurta hücresinin içerisine enjekte edilmesine dayanan yöntem ICSI olarak adlandırılır. ICSI büyük oranda erkek kaynaklı infertilite durumunda gündeme gelen bir tedavi yöntemidir. Sperm sayısının düşük olması, sperm morfolojisinin normal olmaması, sperm hareketliliğinin az olması, tıkanıklığa bağlı azospermi durumunda MikroTESE cerrahisi ile sperm elde edilmesi gibi durumlarda ICSI uygulamasına başvurulur. Tüm bunlara ek olarak geçmiş tüp bebek tedavilerinde klasik yöntemle embriyo elde edilememişse ya da anne adayının yaşı 35 ve üzerindeyse yöntemin uygulanması gerekli olabilir.1

1 https://www.hfea.gov.uk/treatments/explore-all-treatments/intracytoplasmic-sperm-injection-icsi/

Erkek kaynaklı infertilite söz konusu olduğunda ICSI’nin geleneksel IVF’ye oranla döllenme şansını artırdığı doğrulanmıştır.1 Spermlerin yumurta içerisine mekanik olarak yerleştirilmesi ile yumurtayı çevreleyen zona pellucida zarının devre dışı bırakılması sağlanır.

1 https://www.cdc.gov/art/key-findings/icsi.html

İntrasitoplazmik Morfolojik Olarak Seçilmiş Sperm Enjeksiyonu (Intracytoplasmic Morphologically Selected Sperm Injection - IMSI) tüp bebek tedavisinde başarı oranını artırmak için uygulanan yardımcı bir tekniktir. ICSI yönteminde uygulanan sperm seçim tekniği olan IMSI ile spermler 6000 kat büyütülerek incelenir. Böylece spermlerin çok detaylı bir şekilde görüntülenmesi mümkün olur.1 Tekniğin temel amacı şeklen en iyi spermin seçilmesidir.

1 https://www.hfea.gov.uk/treatments/treatment-add-ons/intracytoplasmic-morphologic-sperm-injection-imsi/

Hayır, yumurtaların döllenmesi için hem yumurta hem de sperm kalitesi önemlidir. Her yumurta döllenmemekle birlikte döllenen her yumurtanın sağlıklı bir embriyo haline gelemeyeceğinin, sağlıklı embriyoların da her zaman rahim iç tabakasına yerleşemeyeceğinin bilinmesi önemlidir.

“Embriyo zarı inceltme”, “embriyo zarı tıraşlama” gibi farklı isimlerle bilinen “Assisted Hatching” tüp bebek tedavisinde embriyonun rahme implantasyon başarısını artırmak üzere kullanılan yardımcı bir tekniktir. Embriyoyu çevreleyen zona pellucida adlı sert zarda, kontrollü şekilde hasar oluşturularak tutunma sürecini kolaylaştırmayı hedefler. 

Over hiperstimülasyon sendromu ya da yumurtalık hiperstimülasyon sendromu; tüp bebek tedavisinin yol açabileceği risklerden biridir. Yumurtalıkların sıvı ile dolup şişmesi ve bu sıvının vücuda sızması durumu şeklinde kısaca tanımlanabilir. Yumurtalıkların uyarılması için ilaç tedavisi görülmesi sonucu oluşabildiği gibi nadir de olsa kendiliğinden ortaya çıkabilir. Polikistik Over Sendromu olan ve doğurganlık tedavisi gören kadınlarda daha yaygın olarak görülür. Karın ağrısı, şişkinlik, hızlı kilo alımı, mide bulantısı OHSS’nin hafif belirtileri arasında yer alır. Şiddetli vakalarda aşırı kilo alımı, şiddetli mide bulantısı ve kusma, nefes almada zorlanma, kan pıhtısı, idrar sıklığında azalma, böbrek yetmezliği gibi şikâyetler ortaya çıkabilir.1

1 https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/17972-ovarian-hyperstimulation-syndrome-ohss

Tüp bebek tedavisi başarı oranları birçok farklı faktörden etkilenebilir. Yaş, kilo, geçmiş yıllarda doğum yapılıp yapılmadığı, düşükler dahil kaç kere gebe kalındığı ve infertilitenin altında yatan nedenin tüp bebek tedavisi başarı oranlarını etkileyebildiği bilinmektedir.  İlk denemede tüp bebek tedavisi ile hamile kalma oranları kadınların yaşı ile yakından ilişkilidir. 35 yaş altındaki kadınların ilk tedavide gebe kalma oranlarının %55 civarında olduğu, bu oranın 35 yaşından sonra hızla azaldığı bilinmektedir. Tüp bebek tedavisi ilk denemede %100 başarı garantisi verilen bir tedavi değildir. Birden fazla kez denenmesi ve tüp bebek başarısızlıkları doğrultusunda çift özelinde yeni tedavi planlamalarının yapılması sonucu gebelik elde edilebilmektedir.

Ülkemizde tüp bebek tedavisine evli çiftler başvurabilmektedir. Tedavi dahilinde yalnızca anne ve baba adayından alınan yumurta ve sperm hücrelerinin kullanılması kanuni bir zorunluluktur.1

1  https://www.mevzuat.gov.tr/File/GeneratePdf?mevzuatNo=20085&mevzuatTur=KurumVeKurulusYonetmeligi&mevzuatTertip=5

Tüp bebek tedavisinin başarısızlıkla sonuçlanmasının ardında farklı nedenler olabilir. En sık karşılaşılan nedenlerden biri embriyo kalitesindeki yetersizliktir. Embriyo yeterli kalitede olmadığında rahme tutunamayabilir ya da tutunsa da ideal şekilde büyümeyebilir. Diğer bir başarısızlık nedeni yumurta kalitesindeki düşüklüktür. Diğer nedenler arasında spermlerdeki DNA hasarı, doğru embriyonun seçilememesi, yumurta anomalileri, yeterince yumurta toplanamaması, embriyonun gelişmesini engelleyen hidrosalpinks gibi sağlık sorunlarının varlığı, embriyoda kromozomal anomalilerin bulunması gibi farklı faktörler olabilir.

Tüp bebek tedavisinin başarı oranında en önemli unsur kadının yaşıdır. Sahip olduğumuz araştırma sonuçları bu bilgiyi doğrular nitelikte; canlı doğum oranının 35 yaş altındaki kadınlarda %51, 35-37 yaş arası kadınlarda %38,3, 38-40 yaş arası kadınlarda %25,1, 41-42 yaş aralığında %12,7 ve 42 yaşından büyük kadınlarda %4,1 olarak saptanmıştır.1

1 https://www.sartcorsonline.com/rptCSR_PublicMultYear.aspx?ClinicPKID=0

Tüp bebekte yaş sınırı söz konusu olduğunda kadın faktörü önem kazanır. Tüp bebek tedavisi öncesi yapılan tetkikler sonucunda tedavi için bir engel teşhis edilmediği takdirde 45 yaşına kadar tüp bebek tedavisine başvurulabilir. Bilinmesi gereken kadının yaşı 40 ve üzerine çıktığında tedavi başarı oranının belirgin ölçüde düştüğüdür. Bu nedenle IVF tedavisi için mümkün olduğunca erken dönemde karar verilmesi önerilir.  

Tüp bebek denemesi için yasal bir sınırlama bulunmaz. Çiftler çocuk sahibi olabilmek için tedavi süreçlerine başvurmaya devam edebilirler. Tüp bebek tedavisinde başarı şansının ilk 3 tedavide en yüksek olduğu ifade edilebilir. Devlet destekli tüp bebek tedavisi en fazla üç deneme ile sınırlandırılmıştır.  Tedaviye üçten fazla kez başvurulması mümkündür.

Bu sorunun yanıtı kadının yaşına ve uygulanan tüp bebek tedavisi sayısına göre değişebilir. Kadın 35 yaşının altındaysa birinci ve ikinci denemelerinde 1; gebeliğin oluşmaması ve tedavi sürecine devam edilmesi halinde maksimum 2 embriyo transfer edilir. Anne adayı 35 yaş ve üzerindeyse ilk denemeden itibaren 2 embriyo transferi gerçekleştirilir.  

Tüp bebek tedavisi sırasında elde edilen ve rahme transferi gerçekleştirilmeyen ya da gerçekleştirilemeyen sağlıklı embriyoların gelecek yıllarda yeniden kullanılabilmesini sağlamak amacıyla, kontrollü şartlar altında çok yavaş ya da çok hızlı şekilde dondurulması işlemidir. İlk başarılı embriyo dondurma işlemi 1980’li yıllarda gerçekleştirilmiştir.1

1  https://www.hopkinsmedicine.org/health/treatment-tests-and-therapies/freezing-embryos

Embriyo dondurma ve çözdürme işlemlerinin niteliğine de bağlı olarak dondurulmuş embriyo ile taze embriyo transferi sonrası elde edilen gebelik oranları arasında fark bulunmamaktadır. 

OPU olarak da adlandırılan yumurta toplama işlemi, tüp bebek tedavisinin temel aşamaları arasında yer alır. Yumurtalıkların uyarılmasının ardından yumurta gelişimi takip edilir ve çatlatma iğnesi yapıldıktan 34-36 saat sonra yumurtalar toplanır. Sedasyon altında gerçekleştirilen işlem ultrason eşliğine yapılır. Yumurta hücrelerinin yer aldığı folikül sıvısı iğne yardımıyla alınır. İşlem sırasında ağrı hissedilmez. Bazı kadınlarda yumurta toplama sonrası süreçte hafif ağrı ve lekelenme tarzında kanama görülebilir. İşlem sonrası dinlenilmesi tavsiye edilir. 

Embriyo transferi sonrası kadınlar hastanede 30 – 45 dakika dinlendikten sonra evlerine dönebilirler. Evde istirahat edilmesi tavsiye edilmekle birlikte bu süre çok uzun değildir. 1 gün boyunca dinlenmek yeterli olacaktır. Embriyo transferi sonrası uzun süre yatmanın tedavinin başarısını artırıcı etkisi bulunmamaktadır.

Embriyo transferi yapıldıktan hemen sonra cinsel ilişkiye girilmesi önerilmez. Hekimlerin de tavsiyesi alınarak, mümkünse gebelik testi yapılana kadar cinsel perhiz uygulanması doğru bir yaklaşım olarak kabul edilir. Gebelik testi sonuçlarına göre cinsel ilişki zamanlaması yapılması gerekli olabilir.

Embriyo transferi sonrası ağır egzersizler yapılmamalıdır. Anne adaylarının transfer işlemi sonrası 1 gün dinlenmesi önerilir. Hafif egzersizlerin yapılmasında sakınca yoktur. Gebelik testine kadar hareket düzeyine dikkat etmekte fayda olacaktır. Günlük hayatla ilgili herhangi bir değişiklik yapılması gerekmez.

Bu sorunun yanıtı embriyoların transfer zamanı doğrultusunda değişebilir. 5. Gün embriyo transferi gerçekleştiyse implantasyonun ortalama olarak 48 saat içerisinde gerçekleşmesi mümkündür. 

Tüp bebek tedavisi bir süreç olarak düşünülmelidir. Bir tam IVF döngüsü yaklaşık 3 hafta sürmekle birlikte çift özelinde ek tedavilerin de gerekli olabileceği ve bu sürecin değişkenlik gösterebileceği ifade edilebilir.1

1 https://www.mayoclinic.org/tests-procedures/in-vitro-fertilization/about/pac-20384716

Preimplantasyon genetik tanı; laboratuvar ortamında oluşturulan embriyoların genetik olarak incelenmesi işlemidir. Rahme sağlıklı ve kaliteli embriyo transferlerinin yapılması açısından son derece önemli bir tanı yöntemidir. 

Alınabilir, kadınlarda infertilite nedeni tüp tıkanıklığı ise ve tüplerin içerisinde sıvı birikimi meydana geliyorsa bu durum implantasyonu olumsuz etkileyebilir. Tüplerden sızan sıvı embriyo yerleşimine zarar verebileceği için tüplerin çıkarılması tercih edilebilir. Bu noktada uygulanacak tedavi hekimlerce hasta özelinde belirlenir.

Tüp bebek tedavisi gören çiftlerin, henüz tedavi başlamadan beslenmesine dikkat etmeleri; alkol ve sigara kullanımını bırakmaları önerilir. Sürece özgü özel bir beslenme planı bulunmamakla birlikte sebze ve meyve ağırlıklı, sağlıklı besinlerin tüketilmesi önerilmektedir. 

Tüp bebek tedavisinde implantasyon başarısı ile rahim iç zarı kalınlığı arasında bağlantı bulunur. Rahim iç zarının 7 mm’den kalın olması ideal olarak kabul edilir. Altındaki değerler endometrium hazırlığı yapılmasını gerektirir.